Nhà Trắng cho biết, trong cuộc điện đàm ngày 19/3 với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Tổng thống Donald Trump đã “thảo luận về nguồn cung cấp điện và các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine”.
Tổng thống Trump nói rằng, Mỹ có thể giúp ích trong việc vận hành các nhà máy này với chuyên môn về điện. Việc Mỹ sở hữu các nhà máy này sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho bản thân cơ sở hạ tầng đó và hỗ trợ cho cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine.
Tuy nhiên, hiện không rõ Mỹ muốn có quyền sở hữu cơ sở hạ tầng năng lượng hoặc nhà máy điện hạt nhân cụ thể nào của Ukraine.
Trước đó, hôm 13/3, ông Trump đã ám chỉ những khía cạnh sẽ tạo nên một kế hoạch hòa bình dài hạn ở Ukraine. Việc nhượng bộ lãnh thổ của Ukraine và quyền kiểm soát nhà máy điện hạt nhân ở Zaporizhzhia có thể là yếu tố đưa vào các cuộc đàm phán.
Cũng chưa rõ ý tưởng này sẽ hoạt động như thế nào trong thực tế, đặc biệt là khi có những nhà máy nằm ở tiền tuyến, trong khu vực do Nga kiểm soát.
Ukraine phản bác ý tưởng “sở hữu” của Mỹ
Trong khi đó, Tổng thống Zelensky ngày 20/3 đã phản bác tuyên bố của Mỹ.
“Về sở hữu, chúng tôi chắc chắn không thảo luận vấn đề này với Tổng thống Trump. Tất cả các nhà máy điện hạt nhân đều thuộc về nhà nước Ukraine, bao gồm cả khu vực Zaporizhzhia hiện đang do Nga kiểm soát”, ông Zelensky nhấn mạnh.
Trước đó, ông Zelensky cho hay, Ukraine sẵn sàng xem xét khả năng Mỹ đầu tư vào việc khôi phục và hiện đại hóa nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia. Trong một cuộc họp báo sau cuộc điện đàm với nhà lãnh đạo Mỹ, ông Zelensky cho biết hai bên cũng chỉ thảo luận về Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia đang do Nga kiểm soát chứ không phải về toàn bộ mạng lưới điện hạt nhân của Ukraine.
“Tôi tin rằng nhà máy sẽ không thể hoạt động trong tình trạng bị chiếm đóng. Nhưng tôi tin là nó có thể được khôi phục để hoạt động”, ông Zelensky nói đồng thời cảnh báo rằng quá trình này sẽ mất khoảng 2 năm hoặc lâu hơn.
Trước khi xung đột Nga-Ukraine bùng phát đầu năm 2022, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia cung cấp khoảng 20% năng lượng của Ukraine. Nhà máy có 6 lò phản ứng và là nhà máy điện hạt nhân lớn nhất châu Âu. Trong khi Nga kiểm soát nhà máy này, các nhân viên Ukraine vẫn làm việc tại đây.
Hiện tại, nhà máy đã ngắt kết nối với lưới điện. Cơ sở hạ tầng điện cần thiết để vận hành nhà máy một cách an toàn đã bị hư hại do các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái và pháo kích liên tục. Đập Kakhovka gần đó cũng bị hư hại, làm cạn kiệt hồ chứa cung cấp nước làm mát cho nhà máy điện hạt nhân.
Khi được hỏi về khả năng Mỹ vận hành nhà máy điện hạt nhân của Ukraine, Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright cho rằng việc này không cần có sự hiện diện của quân đội Mỹ.
“Chắc chắn là chúng tôi có đủ chuyên môn kỹ thuật để vận hành các nhà máy đó. Tôi không nghĩ là cần phải có sự hiện diện của quân đội tại đó, nhưng tôi sẽ để Tổng thống Trump và Ngoại trưởng Marco Rubio lên tiếng về các vấn đề chính sách đối ngoại. Tôi biết họ đang làm việc không ngừng để mang lại hòa bình cho Ukraine”, ông Wright nói.
“Liệu Mỹ có vận hành nhà máy điện hạt nhân Ukraine để giúp đạt được mục tiêu hòa bình hay không? Tôi nghĩ không vấn đề gì cả, chúng tôi hoàn toàn có thể làm điều đó”, Bộ trưởng Wright nói thêm.
Tuy nhiên, các chuyên gia đặt câu hỏi về tính khả thi của ý tưởng mà chính quyền ông Trump đưa ra.
Thách thức từ thực tế xung đột
Việc vận hành nhà máy điện hạt nhân một cách an toàn sẽ yêu cầu phải có nguồn cung cấp điện ổn định và an toàn để tránh sự cố tan chảy của lò phản ứng, cũng như cần đảm bảo đủ nguồn nước để làm mát.
“Việc đầu tiên cần làm là xác định rõ ràng rằng sẽ không có cuộc tấn công nào vào nhà máy cũng như các cơ sở hạ tầng hỗ trợ, bao gồm cả nguồn điện và nguồn nước. Điều này phải được đảm bảo tuyệt đối. Cho đến nay, thực tế cho thấy một thỏa thuận như vậy là rất khó đạt được do các cuộc pháo kích vẫn đang xảy ra hàng ngày xung quanh các lò phản ứng”, ông Edwin Lyman, Giám đốc an toàn năng lượng hạt nhân tại Liên minh các nhà khoa học hạt nhân cho biết.
“Không có lý do gì để cố gắng khôi phục và vận hành một nhà máy điện hạt nhân nếu nó có thể bị đe dọa bất cứ lúc nào. Ý tưởng rằng việc Mỹ sở hữu nhà máy điện hạt nhân sẽ là yếu tố răn đe Nga không tấn công cũng không hợp lý khi thực tế Nga đang kiểm soát cơ sở này”, ông Lyman nói.
Ý tưởng Mỹ vận hành nhà máy điện hạt nhân Ukraine cũng “dấy lên rất nhiều câu hỏi về hậu cần, kỹ thuật cũng như câu hỏi về trách nhiệm pháp lý của Washington nếu xảy ra sự cố tại cơ sở này. Sở hữu hay vai trò nhà vận hành cũng đi kèm với trách nhiệm liên quan.
Các chuyên gia hạt nhân cũng nhấn mạnh, Mỹ không có các nhà máy hạt nhân sử dụng cùng loại công nghệ như nhà máy ở Zaporizhzhia, vốn là kiểu lò phản ứng năng lượng nước-nước” (VVER) được thiết kế theo mô hình Liên Xô.
“Chúng là những công nghệ hoàn toàn khác nhau”, bà Elena Sokova, Giám đốc Trung tâm giải trừ và không phổ biến vũ khí hạt nhân tại Vienna (Áo) cho biết. Việc cấp phép cho các nhà điều hành nhà máy điện hạt nhân cũng rất nghiêm ngặt.
“Mỹ là một quốc gia tiên tiến… nhưng việc tiếp quản ngay lập tức một cơ sở vốn có thiết kế khác mà Mỹ không có kinh nghiệm vận hành, tôi nghĩ đó không phải là một giải pháp tốt hay khả thi. Nhưng nếu chúng ta đang nói về một quá trình dài thì tôi chắc chắn một số vấn đề có thể được giải quyết, đặc biệt nếu có thỏa thuận để có đa số nhân viên Ukraine sẽ tiếp tục vận hành các lò phản ứng này”, bà Sokova nói thêm.
Tổng thống Ukraine Zelensky nhấn mạnh rằng việc khôi phục an toàn nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia sẽ đem lại lợi ích cho cả thế giới và Kiev nên đóng một vai trò trong đó “bởi đây là đất nước của chúng tôi và đó là cơ sở của chúng tôi”.
Nhà lãnh đạo Ukraine cũng cho rằng, việc bàn giao nhà máy điện hạt nhân cũng sẽ không khả thi nếu không đi kèm với việc kiểm soát khu vực nhà máy tọa lạc, thành phố Enerhodar hiện vẫn do Nga kiểm soát.
“Nếu chỉ đơn giản bàn giao nhà máy cho người khác mà cách đó 1 mét lại do Nga kiểm soát hoặc có vũ khí Nga, thì sẽ không ai muốn cả”, ông Zelensky nói với các phóng viên, bày tỏ lo ngại nhà máy có thể được khôi phục với sự đầu tư của Mỹ và Ukraine nhưng sau đó Nga sẽ tấn công và làm hư hại cơ sở này.
